افتتاح کتاب فروشی های جدید چه نسبتی با گسترش بازار کتاب دارد؟ - وبلاگ آبی اناری ها

به گزارش وبلاگ آبی اناری ها، خبرنگاران (ایبنا): قیمت های همیشه صعودی کاغذ و کتاب؛ آمار همیشه پایین سرانه مطالعه و جامعه کم کتاب خوان، افزایش سرانه استفاده از فضای مجازی و این قبیل موارد در این چند سال اخیر، بازار کتاب فروشی ها را از رونق انداخته و برخی از کتاب فروشی ها را به تعطیلی کشانده است؛ شرایطی که ظهور و بروز آن در سایه شیوع ویروس کرونا بیشتر هم نمود پیدا کرده؛ اما در کمال تعجب، شاهد افتتاح تعداد قابل توجهی کتاب فروشی در این ایام بوده ایم.

طبق نظر کارشناسان، حال بازار کتاب، چه با کرونا و چه بدون کرونا، بد است و این شرایط، مختص این یکی دو روز نیست؛ شرایطی که عرصه را بر فعالیت کتاب فروشی ها تنگ کرده است؛ خصوصا بر کتاب فروشی های محلی که در یکی دو دهه اخیر دیگر رد و نشانی از آن ها باقی نمانده است. در سال های اخیر به کرات شاهد تبدیل کتاب فروشی ها به اغذیه فروشی و فست فودی بوده ایم اما در یک سال اخیر، جریان قابل توجهی از افتتاح کتاب فروشی مشاهده شده است؛ البته بیشتر در مراکز و مناطق تجاری و در متراژ های وسیع؛ نه در محله ها و به سبک و سیاق قدیم.

در همین ایام اپیدمی کرونا و در سه ماه اول سال، افتتاح چهار کتاب فروشی عظیم دی در خیابان ایرانشهر، کتابِ مان در مجتمع تجاری معین مال در حوالی میدان آزاد، کتابفروشی ژانر راما در خیابان انقلاب (مظفر شمالی)، فروشگاه کتاب های جیبی انتشارات امیرکبیر و کتاب فروشی انتشارات نگاه در خیابان کریم خان را در تهران شاهد بودیم. همچنین کتاب فروشی 1000متر مربعی نشر ثالث هم در مجموعه عظیم ایران مال، روزهای پایانی چیدمان و تجهیز را پشت سر می گذارد و در دست افتتاح است.

درست است که افتتاح این کتاب فروشی ها از سال قبل زمینه چینی شده است و بار همه کارها روی دوش همین چندماه درگیری همه جانبه جامعه با کرونا نیست؛ اما همین که صاحبان این کتاب فروشی ها خود را به شرایط پیرامون محدود نکرده اند و جانب مصلحت را بر شروع کار در این ایام گذاشته اند، هم جالب و هم امیدوارکننده است.

در شرایط موجود که صنعت نشر و کتاب با آن روبرو است، افتتاح کتابفروشی های جدید، یک تناقض قابل توجه به نظر می آید و این سوال را به ذهن متبادر می کند که اگر حال کتاب و کتاب فروشی ها بد است، اگر کتاب مخاطب و مشتری ندارد و صنعت نشر طبق شرایط حاکم بر آن رو به سقوط پیش بینی می رود، چه شرایطی باعث می شود که کتاب فروشی های جدید شروع به کار کنند؟

این موضوع در گفت وگو با یک مدیر صنفی، یک کتاب فروش و ناشر و همچنین از یک جامعه شناس، ما را به پاسخ های متفاوتی رساند؛ پاسخ هایی که هریک از آن ها می تواند ابعاد جدید و متفاوتی از مسأله را بنمایاند و به ما در پذیرش این تعارض، کمک کند.

تغییر سبک زندگی و نیاز مخاطبان کتاب

سعید مدنی، جامعه شناس و پژوهشگر علوم اجتماعی تمایل برخی برای سرمایه گذاری در بازار کتاب، آن هم در قالب جدید که علاوه بر کتاب، محصولات هنری دیگر نیز ارائه و برخی خدمات مثل کافه هم در کنار آن انجام می شود را مبتنی بر نیازی می داند که در جامعه احساس می شود و مخاطبان خاص خود را هم دارد.

این جامعه شناس تاسیس کتابفروشی های جدید که عموما یک فروشگاه عظیم برای عرضه محصولاتی علاوه بر کتاب اند را به نوعی شم مالی برخی ناشران و کتابفروشان نسبت داد و گفت:کتاب فروشی های سنتی -که همچنان هم فعالیت آن ادامه دارد- مدت هاست که با بحران روبرو شده و مخاطبان آن ها محدود شده اند. البته این محدودشدن تا حد زیادی با توانایی مشتری ها ارتباط دارد.

مدنی محدودشدن مخاطبان کتابفروشی های سنتی را یک پدیده اجتماعی-مالی توصیف کرد و ادامه داد:در شرایط حاضر، بدیهی است که گروه های کم درآمد یا متوسط با درآمد پایین، امکان خرید کتاب های با قیمت بسیار بالا را ندارند؛ زیرا در وهله اول منابعشان را به تأمین نیازهای اولیه و اساسی مثل خوراک، پوشاک، مسکن و این قبیل نیازها اختصاص می دهند. بنابراین مثل گذشته توانایی خرید کتاب را ندارند.

وی افزود: بخش دیگری از مخاطبان از دست رفته کتاب فروشی های سنتی، آن هایی هستند که توانایی خرید کتاب را دارند، اما الگوها و سبک زندگی شان با سایر وجوه فرهنگی و نوع رفتار اجتماعی به نظر شیک و مدرن تر پیوند خورده است. همین مساله موجب می شود که سرمایه گذاران عرصه کتاب، سعی کنند با استفاده از تجربه کشورهای دیگر و همچنین شناخت سلایق افرادی که مایل به خرید کتاب هستند، حداکثر جذابیت را برای آن ها ایجاد کنند.

سعید مدنی

کتاب فروشی های چندمنظوره و رفع نیاز مخاطبان

این جامعه شناس افتتاح کتاب فروشی های چندمنظوره در شرایط حاضر را راهکار مناسبی برای جذب مخاطب به کتاب خواند و گفت: بخش قابل توجهی از تمایل به گشایش و تاسیس کتاب فروش هایی که خدمات چندگانه ارائه می دهند، ناشی از ارزیابی از مخاطبان و کسانی است که این روزها می توانند سراغ کتاب بیایند.

وی افزود: در میان طبقه متوسط -که از توانایی نسبی مالی برخوردارند- هم گروه هایی هستند که ترجیح می دهند بخشی از فضای زندگی شان را به محیط های فرهنگی اختصاص دهند، اما محیط های فرهنگی دولتی محدودترند؛ درحالی که محیط و فضای فروشگاه کتاب بسیار بازتر است و به همین دلیل آن ها ترجیح می دهند از این محیط ها حداکثر استفاده را بکنند. آن ها بخشی از اوقاتشان را در این محیط های خاص می گذرانند و این به تدریج به نوعی کسب از زندگی تبدیل شده است که ابعاد فرهنگی خاص خود را هم دارد.

این جامعه شناس ضمن بیان اینکه فروشگاه های جدید و چندمنظوره کتاب در تقابل با فروش سنتی کتاب نیستند، افزود: شکل دریافت این الگو به معنی منتفی شدن الگوهای قبلی، یعنی روش های سنتی خرید کتاب و مراجعه به کتاب فروشی ها نیست؛ ولی مدل و سبک دیگری از عرضه کتاب است که تاحدودی می تواند دغدغه بخشی از جامعه کتاب خوان را پوشش دهد.

مدنی افتتاح کتابفروشی های مدرن و کافه کتاب ها را نوعی تبلیغات برای جذب مخاطب به کتاب خواند و اظهار کرد: به نظر من باید از هر روش یا متدی که بتواند جذابیت بیشتری برای مراجعه و توجه به کتاب و کتاب خوانی ایجاد کند، استقبال کرد. عده ای که تصمیم گرفته اند منابع شان را در حوزه ای مثل کتاب سرمایه گذاری کنند، در مقایسه با کسانی که ترجیح می دهند پول خود را صرف خرید سکه و دلار کنند که هر روز افزایش پیدا کند، حتما کار ارزشمندتری انجام می دهند.

سنتی ها و مدرن ها مشتریان خود را دارند

این جامعه شناس افزود: طبیعتا منابع مورد نیاز برای استفاده از این خدمات، جمعیت محدودتری را شامل می شود؛ یعنی هر کسی نمی تواند در یک کافه کتاب چای بخورد، که طبیعتا خیلی گران تر است. ممکن است یک عده همچنان به رغم اینکه کتاب خوان هستند و کتاب می خرند، ترجیح دهند از یک کتاب فروشی معمولی کتاب بخرند؛ پس از الگوهای سابق عرضه کتاب متناسب با توان استفاده می کنند و البته کتاب فروشی های سنتی نیز با جان سختی به حیات خود ادامه می دهند.

او با اشاره به تاثیر بحران های مالی بر قدرت خرید جامعه ادامه داد:بخشی از جامعه که مشتری کتاب فروشی ها است، محیط های فرهنگی تازه ای را تجربه می کند که برایش جذابیت دارد. همانطور که ممکن است یک عده هم اساسا الگوی خرید کتاب شان عوض شده باشد؛ یعنی نه به کتاب فروشی های سنتی و نه به این کتاب فروشی های مدرن بروند و مثلا از طریق اینترنت و فضای مجازی کتاب می خرند.

مدنی کتابفروشی های مدرن تازه تاسیس را سلیقه بخشی از جامعه خواند و گفت: ممکن است سلیقه من با هزینه کردن در کتاب فروشی های مدرن یا کافه کتاب ها خیلی هم خوان نباشد، اما این به این معنی نیست که لزوما این کتاب فروشی ها آثار منفی می گذارند. این محیط ها هم سلایق گروه اجتماعی خاصی را پوشش می دهند. بنابراین باز هم باید از کارشان استقبال و تشکر کرد. البته تاکید دارم که الگوهای دیگر عرضه کتاب هم باید به حیات خود ادامه دهند که ادامه هم می دهند، زیرا آن ها هم مشتری های خاص خودش را دارد.

رونق کتاب فروشی ها با فروش محصولاتی غیر از کتاب

علیرضا رئیس دانایی، مدیر انتشارات و کتاب فروشی در حال تاسیسِ نگاه نیز معتقد است؛ شروع به کار کتاب فروشی ها در شرایط حاضر، خیلی امر عجیبی نیست. وی در این باره به ایبنا گفت: با کرونا یا بدون کرونا، زندگی در هر شرایطی ادامه دارد. در طول زندگی همیشه حوادثی مثل جنگ، طوفان، سیل و... بوده است و در این اتفاقات، یک سری آدم ها هم آسیب می بینند، اما بعد زندگی شرایط عادی خود را پیدا می کند و ادامه دارد.

مدیر انتشارات نگاه با اشاره به تجربه بازار نشر در دوران شیوع کرونا، افزود: در جریانات اخیر، به دلایلی که همه می دانیم، فروش کتاب آسیب دید؛ زیرا مردم خیلی به خرید کتاب از فضای مجازی -به عنوان شرایط جایگزین- عادت ندارند و بازار کتاب در آن فضا کمتر رونق دارد. هرچند که کتاب به عنوان یک کالای فرهنگی، بهتر از کالاهای دیگر بازار داشت و فروش کتاب از طریق سایت ها، حداقل برای ما بد نبوده است؛ اما الان که کتاب فروشی ها بازشده، دوباره فروش مجازی افت داشته است.

علیرضا رئیس دانایی

کتاب فروشی باید پاتوق شود

رئیس دانایی با اشاره به اینکه عرضه محصولات فرهنگی -در کنار کتاب- در کتاب فروشی ها از دلایل رونق کتاب فروشی های جدید است، افزود: اگر کتاب فروشی صرفا کتاب بفروشد، کمتر مورد استقبال مردم واقع می شود و گرداندن آن سخت است. اما کتاب فروشی های عظیم مثل شهرکتاب ها و... که اخیرا باز می شوند، لوازم التحریر و دیگر محصولات جانبی فرهنگی هم می فروشند که این ها به کتاب فروشی رونق می دهند و باعث می شوند چراغ آن ها روشن باشد.

مدیر انتشارات نگاه، استفاده از فضای کتاب فروشی های جدید به عنوان پاتوق های فرهنگی و اختصاص بخشی از آن به کافه را از دلایل رونق کتاب فروشی ها دانست و افزود: مثلا کتاب فروشی ژانر ضحی کاظمی، احتمالا بیشتر کاربرد پاتوق فرهنگی، کتاب و کتاب خوانی دارد. برخی از کتاب فروشی ها هم بخشی از کتابفروشی خود را به کافه اختصاص می دهند که این شرایط موجب رونق کار آن ها خواهد بود.

به گفته رئیس دانایی، مساحت کتاب فروشی های قدیمی معمولا 20 تا 30 متر یا کمتر است؛ ولی کتاب فروشی های جدید معمولا بالای 100 متر مساحت دارند؛ بنابراین امکان انجام خیلی کارها و برنامه ها را دارند؛ ازجمله اختصاص بخشی از آن به کافی شاپ که موجب رونق بیشتر می شود.

کتاب فروشی برای برخی یک آرمان است

محمود آموزگار؛ نایب رئیس اتحادیه ناشران و کتاب فروشان تهران و مدیر نشر و کتاب فروشی کتاب آمه که افتتاح یک کتابفروشی را فراتر از شروع یک کسب وکار برای نفع مالی و سود مالی آن می داند، به خبرنگار ایبنا گفت: کتاب فروشی یک شغل، کسب و پیشه آرمانی است.

مدیرعامل نشر کتاب آمه که معتقد است، نباید در بررسی دلایل افتتاح کتاب فروشی و تداوم فعالیت کتاب فروشان، تنها بر مساله صرفه مالی تاکید داشته باشیم، اظهار کرد: خیلی از آدم ها اصلا بی توجه و بی خیالِ مسائل مالی و این حرف ها، دوست دارند کتاب فروشی داشته باشند و در راستا آمال هایشان قدم برمی دارند. شاید در میان افرادی که الان کتاب فروشی تاسیس و افتتاح می کنند، برخی از این گونه آدم ها باشند و برای آرمان که دل خودشان این کار را انجام می دهند.

وی استفاده از امکانات ویژه ای که برای کتاب فروشی ها درنظر گرفته شده را از دلایل احتمالی افتتاح یک کتاب فروشی های جدید در متراژ های بالا خواند و افزود: برخی دیگر هم برای بهره مندی از امکاناتی که در راستای کاهش هزینه های کتاب فروشی شکل گرفته است، به این کسب روی می آورند؛ خصوصا که با توافق اتحادیه ناشران و کتاب فروشان و دو شهرداری منطقه 6 و 11 امکان تاسیس کتاب فروشی در در اماکن مسکونی نیز ایجاد شده است.

نایب رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، مسأله کتاب و کتاب فروشی در دهه های اخیر را یک مسأله دنیای خواند و گفت: در حال حاضر دنیا به گونه ای پیش می رود که دیگر شرایط اقتضا نمی کند یک کتاب فروشی فقط به فروش کتاب چاپی بپردازد. همین تحولات و تغییرات باعث شده است یک پدیده جدید به نام کتاب الکترونیک مطرح شود و جای کتاب فیزیکی را تنگ تر کند. آنچه باعث می شود ما چنین احکامی را به کتاب فروشی ها تحمیل کنیم، شرایط و احکامی است که امروز از سراسر دنیا برمی خیزد.

محمود آموزگار

مدیرعامل کتاب آمه، اقتصاد کتاب فروشی ها را جدای از کلیت اقتصاد نمی داند و معتقد است: یکی از اصول نظام مالی آمریکا -به عنوان سردمدار اقتصاد دنیا- این است که اگر کاری صرف ندارد، باید تعطیل شود. طبیعی است که در این شرایط، کتاب فروشی ها در موقعیت بدتری قرار دارند و طبیعتا آسیبی که این موضوع به کسب و کار آن ها می زند، آن ها را ناچار به تعطیلی و فکر کردن به کار دیگری می کند.

وی در توضیح نگاه حاکم بر اقتصاد آمریکا ادامه داد: آمریکا در این زمینه ید طولایی دارد؛ برای مثال شهر دیترویت در اوج بحران مالی دنیا در دهه 30 میلادی، از کانون های عظیم مالی آمریکا و محل استقرار عظیمترین کارخانه های اتومبیل سازی بود. اگر الان به این شهر بروید، مانند شهر ارواح است. یعنی تمام مال ها و مراکز فروش تعطیل اند و در خیابان ها کمتر آدم می بینید؛ زیرا کسب وکار آنلاین به این طریق روی شهر تاثیر گذاشته است.

افتتاح کتاب فروشی را تسهیل کنیم

آموزگار نگاه بخش های دیگر دنیا، به ویژه اروپا به قضیه کتاب را متفاوت از نگاه مالی آمریکا عنون کرد و گفت: به ویژه در اروپا این نگاه را خیلی موثر و قوی می بینند، که اصولا نباید کتاب را به عنوان یک کالای متعارف مالی دید. کتاب یک پدیده فرهنگی است که خواص ویژه خود را دارد و پژوهش ها نشان داده جایی که کتاب فروشی و کتابخانه وجود دارد، میزان جرم و جنایت و اختلاف پایین تر است.

وی افزود: در اروپا کتاب فروشی ها مجاری تنفسی یک شهرند و قاعدتا هر شهری که کتاب فروشی بیشتری داشته باشد، فضای تلطیف شده تری درد و مردم برای زندگی در کنار هم انس و الفت بیشتری دارند. به همین خاطر مجموعه قوانین و مقرراتی را تدوین می کنند که هزینه های کتاب فروشی ها را کاهش و درآمد آن ها را افزایش دهند.

نایب رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران معتقد است که کشور ما باید با از زاویه دید اروپایی به کتاب و کتاب فروشی نگاه کند. وی توضیح داد: اگر پیروز ترین کتاب فروشی های ما را در نظر بگیرید، به هیچ وجه جوابگوی مجموعه سرمایه تهیه و تجهیز آن نیست و این کاهش هزینه ها را می طلبد که اتفاقا راه های ساده تری دارد. مثلا بند ج ماده 92 قانون برنامه پنج ساله ششم که الان در صف انتظار تصویب است، به کتاب فروشی ها اجازه می دهد در اماکن مسکونی مبادرت به فعالیت کنند. این امکان خوبی است که هیچ هزینه ای هم برای دولت ندارد.

او افزود:در همان بند شرایطی فراهم شده است مجموعه هزینه هایی مثل آب، برق، گاز، تلفن و... است که یک واحد کسب و کار مثل کتاب فروشی با آن روبرو است، با هزینه های کمتری پرداخت شود. یعنی دولت بابت این قضایا کمتر هزینه بگیرد و این راهکاری است که فکر می کنم می تواند امیدواری ها را برگرداند و نگاه ما در این موضوع نسبت به آینده مقداری خوشبینانه تر شود.

افتتاح کتاب فروشی های و جنبه های تبلیغی آن

مساحت فروشگاه ها، چیدمان و محصولات ارائه شده در برخی کتاب فروشی های تازه تاسیس، نشان می دهد که در روبروه با آن ها، فقط با یک کتاب فروشی به معنی جایی برای فروش کتاب روبرو نیستیم. درحقیقت هر کتابفروشی یک فروشگاه چندمنظوره است که در کنار فروش محصولات فرهنگی، لوازم التحریر، صنایع دستی و هدایا و... را نیز عرضه می کند. همچنین اختصاص بخشی از فروشگاه به کافه نیز مرسوم است و درکنار این بخش های پرمشتری، بخش فروش کتاب نیز برقرار است. همین مساله، عاملی است که کارشناسان و اهالی نشر درباره چرایی افتتاح کتاب فروشی های جدید باوجود شرایط بد صنعت نشر به آن اشاره دارند.

براین اساس؛ افزایش تعداد کتاب فروشی ها، الزاما به معنی گسترش بازار کتاب، افزایش کتاب خوان های جامعه و رشد سرانه مطالعه نیست. اگرچه افتتاح پرتعداد کتاب فروشی های مدرن و کافه کتاب ها، یک شیوه تبلیغی است و می تواند در جذب مشتریان به کتاب و کتاب خوانی نیز نقش داشته باشد؛ زیرا علاوه بر برآوردن ارائه خدمات کافه ای و فروشگاهی، توجه آن ها را به کتاب نیز جلب می کند.

مساله دیگر درباره کتاب فروشی های تازه تاسیس در تهران، مکان این کتابفروشی ها است که اغلب خارج از راسته معروف کتاب در خیابان انقلاب تاسیس شده اند. این مساله می تواند مساله رونق دوباره کتاب فروشی های محلی را نیز به نوعی مطرح کند؛ مساله ای که توجه به آن در شرایط کنونی، ضروری به نظر می رسد.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران